Als samenleving staan we voor de enorme opgave om onze planeet leefbaar te houden. Voor bedrijven en instellingen betekent dit dat zij maatschappelijk verantwoord ondernemen als kern van hun strategie moeten maken om daarmee hun negatieve impact op de planeet zo klein mogelijk te maken. En hierover moeten gaan rapporteren.

Voor duurzaamheidsrapportage zijn diverse internationale standaarden ontwikkeld en er is vanuit de Europese Unie een nieuwe standaard in ontwikkeling.

Nieuwe Europese rapportage standaard
In april 2022 heeft de Europese Commissie het voorstel voor de Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD) gepresenteerd. Deze regelgeving verplicht bedrijven te rapporteren over de milieu- en sociale impact van hun activiteiten. Dit betekent dat grote organisaties over het boekjaar 2024, dus in 2025, van ‘Europa’ verplicht moeten gaan rapporteren over hun duurzame beleid en prestaties. En deze rapportage moeten laten toetsen door een accountant.

Organisaties moeten vroeg of laat allemaal de transitie maken naar een duurzaam business model en dus is deze verplichting een steuntje in de rug of liever een stok achter de deur om in actie te komen.

Er is gekozen voor een aparte Europese taxonomie met een eigen structuur, definities en terminologie. De (voorlopige) taxonomie bestaat uit een set van 15 ‘working papers’.

Wereldwijd erkende rapportage-standaarden voor duurzaamheid
De keuze voor een aparte Europese taxonomie is opvallend. Immers, er bestaan al jarenlang diverse rapportage standaarden voor duurzaamheid die met wereldwijde consensus tot stand zijn gekomen. Bijvoorbeeld ISO 26000 en de Global Reporting Initiative (GRI). Ook zijn er nog de 17 duurzame ontwikkelingsdoelen (SDGs) waar organisaties zich aan conformeren.

Enkele wereldwijd erkende standaarden voor de rapportage over duurzaamheid op een rij:

• ISO 26000 is een wereldwijde standaard voor MVO die in 2010 tot stand is gekomen op basis van internationale consensus tussen 99 landen en diverse NGO’s waaronder de International Labour Organization (ILO), de OECD Guidelines en het Ruggie Framework van de VN.
  De Zelfverklaring ISO 26000 bestaat uit een (zelf)verklaring van de bestuurder en een onderbouwende rapportage (transparantietrede 1) of antwoorden op 40 vragen (transparantietrede 2), beide eventueel uitgebreid met een Prioriteitenmatrix waarin een organisatie de relevantie, significantie en prioriteit van de door haar geselecteerde duurzame onderwerpen beschrijft (transparantietrede 3). Verrijk de  Zelfverklaring ISO 26000 door tevens de voor uw organisatie relevante Sustainable Development Goals te adresseren.

• Global Reporting Initiative (GRI); kent twee rapporteringsmogelijkheden:
  • Core optie (kernachtige optie): Deze rapporteringsoptie bevat de essentiële elementen en geeft de nodige achtergrond mee waartegen de organisatie zijn economische, ecologische en sociaal-maatschappelijke prestaties en impact afzet. Core duurzaamheidsverslagen rapporteren over de managementbenadering, alsook minstens één indicator per materieel (meest relevant) aspect.
  • Comprehensive optie (uitgebreide optie): De Comprehensive rapporteringsoptie vergt bovenop de core informatie bijkomende informatie over de strategie, bestuurs-structuur, ethiek en integriteit van de organisatie. Comprehensive duurzaamheids-verslagen rapporteren alle indicatoren per materieel (meest relevant) aspect.
• Geïntegreerd Jaarverslag; het reguliere jaarverslag én duurzaamheidsverslag op basis van bijvoorbeeld ISO 26000, in één geïntegreerd rapport.
• Vanaf het boekjaar 2024 verplicht de Europese Unie om organisaties van een bepaalde omvang te rapporteren over duurzaamheid. Het betreft de Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD).
  De CSRD heeft het dubbele materialiteitsprincipe als basis. Dubbele materialiteit gaat over de belangrijke duurzaamheid-gerelateerde risico’s en kansen die een organisatie van buiten af op zich ziet afkomen, zoals water- en droogteschade, reputatierisico’s of CO₂-heffingen. Dat wordt vaak aangeduid als ‘outside-in’: de (financieel) materiële impact op de organisatie. Aan de andere kant gaat het over de (potentiële) impact, positief of negatief, die de organisatie zelf heeft op mensen en milieu. Denk aan schade aan biodiversiteit, mensenrechtenschendingen of een positieve bijdrage aan het oplossen van het wereldvoedselprobleem. Dit perspectief heet ‘inside-out’.

Meer weten over de verschillende manieren om te rapportren over duurzaamheid? Vraag dan het (gratis) ‘White paper Rapporteren over duurzaamheid‘ aan via: info@constantis.nl.

Zeven generaties vooruitdenken

In zijn boek ‘De Goede Voorouder[1]’ neemt Roman Krznaric zijn lezers mee in de tegengestelde krachten van het kortetermijn- en langetermijndenken. Hij pleit ervoor dat de mens bij de beslissingen die hij neemt zich moet afvragen of de 7^de generatie na ons belang heeft bij de beslissingen die wij vandaag nemen. Krznaric pleit voor een menselijke beschaving van het ‘Lange Nu’, waarbij wij allemaal een diep rentmeesterschap voelen voor onze planeet. Zet een nul voor het jaar waarin wij leven – dus 02022 – en ons perspectief van ‘tijd’ verandert.     

Door Lex Eschauzier

In zijn oproep om te focussen op de lange termijn haalt Krznaric de literatuurcriticus Terry Eagleton[2] aan die onderscheid maakt tussen optimisme en hoop. Eagleton definieert ‘optimisme’ als een vrolijke gezindheid waarbij de mens de zonnige kant van het leven ziet. Ook als er een aantoonbare reden is om dat niet te doen, bijvoorbeeld  met betrekking tot klimaatverandering. Immers optimisme zou tot zelfgenoegzaamheid en laksheid kunnen leiden. Terwijl hoop radicaler en actiever is. Iemand die hoopvol is beseft zich dat het mis kan gaan, maar houdt tegelijkertijd  uit geestdrift vast aan het vooruitzicht van succes. Het boek ‘De Goede Voorouder’ gaat over hoop. Over de radicale hoop dat wij als mensen de handen ineen slaan om de wijze waarop wij de planeet hebben ingericht en beheren, radicaal te veranderen.

Marshmallows of eikels
In onze hersenen is een eeuwige tweespalt tussen de verschillende tijdshorizonnen van de korte – en de lange termijn. Wij hebben allemaal een ‘marshmallowbrein’, een brein gefixeerd op korte termijnverlangens en -beloningen. Maar we hebben ook een ‘eikelbrein’ dat ons in staat stelt een beeld van de verre toekomst te vormen en toe te werken naar lange-termijndoelen.

Onze focus op korte termijn behoeftebevrediging heeft zich ontwikkeld als overlevings-mechanisme bij voedselschaarste of onveiligheid. Door ons marshmallowbrein kunnen wij de verleiding van die roze versnapering maar moeilijk weerstaan. Daarom buigen we ons zonder erbij na te denken over een versgebakken cake om de geur op te snuiven maar kiezen wij het hazenpad als er een grote hond op ons afstormt.

Ons eikelbrein maakt ons tegelijkertijd ook uitstekende planners. Wij plannen vakanties voor de volgende zomer, leggen geld opzij voor de opleiding van onze kinderen en sparen voor ons pensioen. Met ons eikelbrein hebben wij het in ons om de ecologische ineenstorting van onze planeet te voorkomen. Het is dus de hoogste tijd om onze hersenen te prikkelen tot een ‘verder hier’ en ‘langer nu’. Zoals in Jean Giono’s boek De man die bomen plantte dat gaat over een herder die elke dag tijdens het hoeden van zijn schapen eikeltjes plantte en zo na enkele tientallen jaren een enorm bos had aangelegd. Het is de hoogste tijd om ons eikelbrein aan het werk te zetten.

Zes lange termijn strategieën
Krznaric roept op tot intergenerationele rechtvaardigheid. Hij pleit ervoor om nú plannen voor de toekomst te maken die tot voorbij ons eigen leven, de huidige generatie, reiken. Krznaric presenteert hiervoor zes aanjagers van langetermijndenken:.

1. Nederigheid tegenover de diepe tijd. Wij moeten ons ten diepste beseffen dat wij een stipje op de kosmische kalender zijn, dat ons vergankelijke bestaan in het niet valt als je ons leven beschouwt in de kosmische geschiedenis;
2. Een erflatersmentaliteit waarbij we ernaar streven dat wij goed herinnerd worden door ons nageslacht;
3. Intergenerationele rechtvaardigheid, waarbij wij bij alle beslissingen die wij nemen zeven generaties vooruit denken;
4. Kathedraal-denken; de kunst van het maken van plannen voor de (verre) toekomst, want kathedralen bouwen we voor langer dan één generatie.
5. Holistisch voorspellen waarbij wij ons realiseren dat de gebeurtenissen en risico’s onderling verbonden zijn en geglobaliseerd zijn en dat we zaken altijd in hun onderlinge verband moeten beschouwen.
6. Transcendente doelen stellen; een stip op de horizon; een poolster waar de mensheid op kan varen. Zoals bijvoorbeeld de 17 duurzame ontwikkelingsdoelen van de VN en richtlijnen voor duurzaamheid zoals ISO 26000.

Backcasting
Organisaties doen aan scenarioplanning, waarbij zij proberen door middel van forecasting de weg naar de toekomst uit te stippelen. Krznaric pleit ervoor om in plaats van te forcasten liever te ‘backcasten’. Daarbij stel je vast welke (duurzame) toekomst je beoogt en bekijk je vanaf daar wat de meest waarschijnlijke stappen zijn die je nu moet zetten om daar te komen.

Van speculatief kapitalisme naar een regeneratieve economie
Steeds meer mensen realiseren zich dat exponentiële groei van het Bruto Nationaal Product van een land of de omzet van een onderneming niet eeuwig kan voortduren in een wereld met eindige voorraden aan hulpbronnen. Krznaric stelt daarom dat we de weg moeten inslaan van een regeneratieve lange termijn economie; gebaseerd op o.a.:

1. Regeneratief (lees circulair) ontwerpen. Zoals architect Thomas Rau zegt ‘Afval is grondstof zonder identiteit’. We moeten dus naar hergebruik van grondstoffen, repareren en gebruikte producten een nieuwe bestemming geven;
2. Kosmo-lokale productie waarbij producten zoveel mogelijk lokaal worden gemaakt om transportkosten en energieverbruik te verlagen. Waarbij de ontwerpen van die producten wereldwijd via open-sourceplatformen beschikbaar zijn;
3. Gebruik van hernieuwbare energiebronnen door de groei van kleinschalige en decentrale duurzame energienetwerken (swarm electrification);
4. Het herstellen van landschappen, verder verlies van biodiversiteit voorkomen en de herintroductie van wilde diersoorten.

 Geïnspireerd aan de slag
Ongeacht of dit nu te wijten is aan menselijke activiteit of niet, klimaatverandering is een feit. Voor tal van uitdagingen waar wij vandaag de dag mee te maken hebben zijn innovatieve oplossingen beschikbaar. Kijk maar naar het inspirerende boek Drawdown, het meest veelomvattende plan ooit om de klimaatontwrichting te keren. Het boek bevat een verzameling van duurzame oplossingen op het gebied van energie, voedsel, onderwijs, gebouwen en steden, landgebruik, transport en materialen. Stuk voor stuk best practices die onze planeet leefbaar houden voor de generaties na ons. Langetermijn denken is de toekomst, we leven immers pas in het jaar 02022.

Vrijblijvend kennismaken?
Wil je ook aan de slag met de lange termijn duurzame strategie van jouw organisatie – of praktisch beginnen met het nemen van effectieve milieumaatregelen – laten we dan eens vrijblijvend kennismaken.

Neem contact met ons op via l.eschauzier@constantis.nl of 06-51 60 63 86

Bronnen
[1] Krznaric, Roman, ‘The good ancestor’, 2020. Nederlandse titel ‘De goede voorouder’(vertaling H. Moerdijk).
[2] Eagleton, Terry, Hope Without Optimism (Yale University Press, 2015).

De Zelfverklaring ISO 26000 als duurzame drieklapper

Er is een toenemende behoefte bij organisaties om kenbaar te maken waar zij staan op het gebied van duurzaamheid. De Zelfverklaring ISO 26000 biedt hiervoor een flexibele, integrale én strategische kapstok. Zeker als u tegelijkertijd ook de Sustainable Development Goals van de VN (SDGs) adresseert.
De Zelfverklaring ISO 26000 is een duurzame drieklapper omdat u met één rapportage:
Uw duurzame initiatieven inventariseert én onderbouwt middels een 0-meting;

• Een flexibel framework adopteert waarlangs u duurzaamheid integraal adresseert;
• Een startmoment creëert voor de stapsgewijze implementatie van én rapportage over duurzaamheid zodat u duurzaamheid in het DNA van uw organisatie verankert.

Door Lex Eschauzier

Inventarisatie duurzame initiatieven
Veel organisaties boeken op deelgebieden al veel duurzame resultaten. Wat vaak ontbreekt is het overzicht van wat er al is gerealiseerd en in uitvoering is. Voor de inventarisatie van waar uw organisatie staat op het gebied van duurzaamheid in de breedte, is de Zelfverklaring ISO 26000 een handig instrument.  Op deze manier ingezet, is de Zelfverklaring  een MVO-rapportage én inventarisatie in één. Om die ‘duurzame foto’ van de huidige stand van zaken te maken, interviewt u medewerkers op diverse niveaus in de organisatie en bestudeert u beleids- en jaarplannen. Stel vervolgens op basis van die input een samenhangend, strategisch document op waarin MVO in de volle breedte aan de orde komt.

Adresseer in de MVO-rapportage dan ook meteen de relevante Sustainable Development Goals van de VN. Dit is de eerste klap.

Flexibel framework
De internationaal vastgestelde MVO-richtlijn ISO 26000 biedt een flexibel en duurzaam framework voor integraal, strategisch MVO-beleid. De zeven kernthema’s, 37 issues en zeven principes van de richtlijn bestrijken alle relevante beleidsdisciplines. Van hrm tot governance, van inkoop tot marketing, van vervoer tot productie en van milieu tot kwaliteit. En wel zo dat de onderlinge samenhang de effectiviteit van de totale duurzame strategie versterkt. Het framework van ISO 26000 biedt een handige kapstok voor alle interne bedrijfsprocessen. Daarnaast biedt de richtlijn handvatten om het acteren in de eigen waardeketen en de relaties met de gemeenschap tegen het licht te houden. Dat is geen ‘moetje’ of extra kostenpost maar een uitgelezen kans om met effectieve initiatieven duurzaamheid in het DNA van de organisatie te verweven en de organisatie toekomstbestendig te maken. Dit is de tweede klap.

Start voor de stapsgewijze implementatie & rapportage volgens de PDCA&L-cyclus
Last but not least markeert de Zelfverklaring ISO 26000 het startpunt voor de stapsgewijze verduurzaming van de strategie. Bij veel bedrijven ontbreekt het namelijk aan een effectieve Plan-Do-Check-Act&Learn cyclus blijkt uit het onderzoek van professor De Waard (2019). De PDCA&L-cyclus van de Trippple-aanpak biedt een beproefde werkwijze om maatschappelijk verantwoord ondernemen tastbaar en beheersbaar in het DNA van de organisatie te verankeren. De tientallen praktische instrumenten uit de Trippple-toolkits bieden uw medewerkers houvast en inspiratie om duurzaamheid in hun dagelijkse werk te implementeren. Door dit samen te doen met uw medewerkers ontstaat een gezamenlijke aanpak die beter beklijft binnen uw hele organisatie.

Meer weten over MVO-rapportage
Wilt u meer weten over hoe u integraal over uw duurzame beleid kunt rapporteren op basis van de MVO-richtlijn ISO 26000 én de duurzame ontwikkelingsdoelen (SDGs)? Neem dan contact met ons op via www.constantis.nl/mvo-rapportage.

Meer weten over MVO-beleid succesvol implementeren
Wilt u meer weten over hoe u succesvol over uw duurzame beleid kunt rapporteren? In haar Trippple-toolkits heeft Constantis haar uitgebreide en beproefde instrumentarium verzameld, waarmee u zélf (waar gewenst begeleid door Constantis) een duurzame strategie in uw organisatie kunt implementeren. Neem een licentie op één van onze toolkits –  TripppleMKB, TripppleBusienss of TripppleCare – en beschik over tientallen praktische tools, waaronder templates voor MVO-rapportages, een routekaart naar een duurzame strategie, MVO-werkboek en workshops werksessies voor duurzaam inkopen en duurzaam hrm-beleid, een MVO-scorecard voor ketenpartners, duurzame business modellen en nog veel meer.

DRIE DUURZAME RICHTLIJNEN IN ÉÉN MVO-RAPPORT

U onderneemt maatschappelijk verantwoord en u wilt daar transparant over rapporteren? Dat kan door drie mondiaal vastgestelde richtlijnen voor duurzaamheid in één integraal strategisch kader samen te brengen. Lees hoe u de MVO-richtlijn ISO 26000, de Sustainable Development Goals van de VN en de Global Reporting Initiative (GRI) op een slimme manier met elkaar verbindt in één duurzaamheidsrapport.

Door Lex Eschauzier

U heeft maatschappelijk verantwoord ondernemen hoog in het vaandel staan. Daar wilt u de wereld op transparante wijze verslag van doen. Dit kan middels een aparte MVO rapportage of met een geïntegreerd jaarverslag. Wat zijn de mogelijkheden en hoe rapporteert u slim? Constantis doet het uit de doeken.

De Zelfverklaring ISO 26000: een separaat duurzaamheidsverslag
Een separaat rapport over maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) is volledig op duurzaamheid gericht. U publiceert dit als een apart verslag, los van uw reguliere jaarverslag. Een mooi instrument voor duurzaamheidsverslaglegging is de Zelfverklaring ISO 26000. De MVO-richtlijn ISO 26000 heeft het karakter van een richtlijn en is niet bedoeld voor certificatie. Als organisatie volgt u ISO 26000 vanuit uw intrinsieke zelfmotivatie. U doet zelfonderzoek naar het duurzame gehalte van uw beleid en doet hier verslag van in rapportvorm. Op deze manier maakt u kenbaar dat de richtlijn ISO 26000 voor u een leidraad en permanente inspiratiebron is. En licht u de door u gemaakte keuzes toe ten aanzien van vier rapportagegebieden:

1. Onderschrijven en toepassen van de zeven principes van MVO
2. Identificeren en betrekken van uw stakeholders
3. De zeven MVO-kernthema’s en de daaronder ressorterende 37 MVO-onderwerpen
4. Integratie van maatschappelijke verantwoordelijkheid binnen uw organisatie.

Een Zelfverklaring ISO 26000 is toepasbaar op iedere organisatie, ongeacht of het een private onderneming of een maatschappelijke organisatie is en ongeacht de sector waarin u actief bent. Certificeren voor de richtlijn ISO 26000 is niet mogelijk maar u kunt uw MVO-verslag wel laten verifiëren door een certificerende instelling of uw accountant.

Geïntegreerd Jaarverslag
Een geïntegreerd jaarverslag is uw jaarverslag én MVO-verslag gecombineerd in één integraal document. U laat zien dat MVO integraal onderdeel is van uw bedrijfsvoering, volledig verankerd in de processen van uw organisatie. Constantis heeft hiervoor een template ontwikkeld, met als kenmerken:

• De opzet van uw reguliere jaarverslag blijft intact;
• De thema’s en componenten van de Zelfverklaring ISO 26000 worden op organische wijze in uw jaarverslag verwerkt;
• De Sustainable Development Goals (SDG’s) en de GRI G4 referentietabel worden op een slimme manier in uw jaarverslag geadresseerd.

Slimme combinaties voor meer geloofwaardigheid
Of u nu kiest voor een apart MVO-verslag of voor een geïntegreerd jaarverslag; door uw rapport te verrijken met de Sustainable Development Goals (SDG) van de Verenigde Naties én de Global Reporting Initiative (GRI) vergroot u uw geloofwaardigheid.

Sustainable Development Goals (SDG’s)
De Sustainable Development Goals (of Duurzame Ontwikkelingsdoelen) van de Verenigde Naties zijn zeventien doelen om van de wereld een betere plek te maken in 2030. De SDG’s zijn in principe duurzame doelen voor landen, maar ook steeds meer organisaties omarmen de SDG’s. Een greep uit de 17 doelen: geen armoede, geen honger, goede gezondheid en welzijn, betaalbare en duurzame energie, verantwoorde consumptie en productie. Bij de bespreking van de ISO 26000 kernthema’s verwijst u naar de corresponderende SDG en combineert dat met een handige bijlage waarin u alle SDG’s opneemt.

Global Reporting Initiative (GRI)
De Global Reporting Initiative (GRI) is een richtlijn voor duurzaamheidsverslaglegging. GRI kent twee smaken: Core (kernachtig) en Comprehensive (uitgebreid). Bij de Core optie volstaat u met een Referentietabel. Bij de ‘Comprehensive’ versie moet u aan meer criteria voldoen. De Core-optie van de GRI kunt u mooi combineren met de Zelfverklaring ISO 26000 of met een geïntegreerd jaarverslag. De GRI Referentietabel neemt u op als bijlage in uw Zelfverklaring ISO 26000 of in uw geïntegreerd jaarverslag.

Slim rapporteren over duurzaamheid is drie keer beter
Ongeacht of u nu kiest voor een apart MVO-verslag of voor geïntegreerde verslaglegging, slim rapporteren over duurzaamheid is drie keer beter:

1. Vertrouwd: u voorziet uw stakeholders van de traditionele jaarlijkse rapportage, sociaal en financieel;
2. Geloofwaardig: u voldoet aan ISO 26000, de internationale richtlijn voor maatschappelijk verantwoord ondernemen;
3. Uniform en transparant: u voldoet, naast ISO 26000, tevens aan de SDG’s van de VN en de richtlijn voor duurzaamheidsverslaglegging GRI G4

Meer weten over slim rapporteren
Wilt u meer weten over slim rapporteren over duurzaamheid? Neem dan een licentie op de TripppleBusiness-toolkit of de TripppleCare-toolkit van Constantis, digitale werkplaatsen voor de verduurzaming van uw strategie. De toolkits bevatten tientallen praktische tools, waaronder templates voor MVO-rapportages, een routekaart naar een duurzame strategie, MVO-werkboek en workshops voor medewerkers en een format voor een stakeholdersessie. Daarnaast bevatten de toolkits werksessies voor duurzaam inkopen en duurzaam hrm-beleid, een MVO-scorecard voor ketenpartners, duurzame business modellen en nog veel meer. Bij de licenties zijn een heldere handleiding en (online) trainingssessie inbegrepen.

VERDUURZAMEN MET IMPACT DOET U DOOR SAMENWERKING IN DE KETEN

Verduurzaming van de bedrijfsvoering is effectiever én heeft meer impact als u nauw samenwerkt met uw stakeholders in de waardeketen. Betrek daarom uw samenwerkingspartners bij uw eigen duurzame eigen ambities en krijg ook hen in beweging.

Voor bedrijven en instellingen betekent een duurzame strategie een meerjarenbeleid dat toekomstbestendig is. Daarmee bedoelen we een maatschappelijk verantwoorde bedrijfsvoering die is geworteld in de samenleving. Daarmee bent u een verantwoordelijke samenwerkingspartner in de waardeketen. Bedrijven en instellingen zoeken samenwerking met dié stakeholders die ook begrijpen hoe belangrijk duurzaamheid is. En houden elkaar scherp en bevragen elkaar over hun duurzame – maatschappelijk verantwoorde – kaliber. Want samen maakt u het verschil.

Effectieve richtlijnen voor duurzaam beleid                                                                         Duurzame samenwerking in de waardeketen (tussen toeleveranciers, klanten, business partners) leidt tot een multipliereffect waarvan de gehele keten profiteert. Effectieve richtlijnen voor duurzame inkoop, circulaire economie, milieumanagement en duurzame strategie bieden houvast om die samenwerking gestalte te geven.

De uitgangspunten van de richtlijn voor maatschappelijk verantwoord inkopen ISO 20400 helpen de beleidsinitiatieven in de supply chain en de end of life fase (dus upstream én downstream) te kaderen.

As we speak zijn internationale werkgroepen druk bezig een ISO-richtlijn vast te stellen voor circulaire economie. We hebben het over definities, scope, implementatie strategieën en ook het meten van circulariteit. Een interessante zoektocht om circulariteit tastbaar én meetbaar te maken.

De internationaal vastgestelde richtlijn voor de maatschappelijke verantwoordelijkheid van organisaties ISO 26000 tenslotte, biedt u het overall duurzame strategisch kader voor de stapsgewijze verduurzaming van uw strategie.

Stuk voor stuk effectieve instrumenten om uw duurzame strategie stapsgewijs vorm en inhoud te geven én met uw samenwerkingspartners in de waardeketen het verschil te maken.

MVO-Scorecard                                                                                                                                                   De MVO-Scorecard is een handig hulpmiddel om u samen met uw partners duurzaam in beweging te krijgen. Het doel? Elkaar inspireren én aanspreken om de juiste stappen te zetten. Wat het oplevert? Een greep uit de maatschappelijke winst:

• Binnen de waardeketen nadenken over duurzame business modellen waarbij u bijvoorbeeld afrekent op basis van gebruik in plaats van bezit. Want u wilt geen lampen, maar licht.
• Afval reduceren (of liefst elimineren) door samen stevig in te zetten op (meer) circulair ontwerpen en produceren.
• Samen stapsgewijs milieumaatregelen doorvoeren. De menselijke impact op de aarde begrenzen, gelet op CO₂-uitstoot, watergebruik, afval, gebruik van grondstoffen en bescherming van de biodiversiteit.
• Een inclusieve samenleving waarin ieder naar zijn of haar kunnen zo goed mogelijk participeert.

Maak de keten rond
De MVO-scorecard is één van de tools uit de gereedschapskist van de Trippple-aanpak. De Trippple aanpak van Constantis is een praktische en beproefde routekaart naar een duurzame strategie. De aanpak bestaat uit een beproefd instrumentarium, advies op maat en desgewenst scholing van medewerkers. Hiermee ontwikkelt u binnen uw organisatie een duurzame strategie en zet u deze om in klinkende resultaten. Leidraad en permanente inspiratiebron zijn  ISO 26000 en de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties. Met de Trippple aanpak maakt u samen met uw stakeholders uw gehele waardeketen rond. Omdat duurzaamheid eigenlijk is dat alles een cirkeltje is.

In de Trippple toolkits heeft Constantis haar uitgebreide en beproefde instrumentarium verzameld, waarmee u zélf (waar gewenst begeleid door Constantis) een duurzame strategie in uw organisatie kunt implementeren.

Alles over de Trippple-toolkit

30 november 2020

Door: Lex Eschauzier

Met een elektrische Snoek en een eigentijdse caravan rijden we de toekomst tegemoet

Nog een kleine maand en dan vieren we ‘oud en nieuw’. In meer opzichten leven we op het snijvlak van oud naar nieuw. Klimaatcrisis en pandemie vragen om bezinning. Wat kunnen we behouden van onze oude, vertrouwde manier van leven? Welke nieuwe, duurzame wegen slaan we in?

Inspiratie komt van de Zuid-Koreaanse ontwerper Sang Won Lee. Hij herontwierp de Citroën DS. Soms zie je er nog wel eens eentje rijden, een echte ‘Snoek’. Doorgaans met een hip gebrilde zestiger achter het stuur. Meestal met een flinke wolk klassiek uitlaatgas achter zich aan. De oervorm van de ‘good old’ DS is van een blijvende schoonheid. De techniek onder de motorkap is schadelijk voor het milieu en niet meer van deze tijd.

 Passend bij de eisen van nu
Lee behoudt het goede van de iconische DS, zoals de schitterende lijn en kenmerkende details. Aan de achterzijde vallen de wielkasten nog even elegant over de achterwielen. De vorm van voor- en achterlichten knipoogt naar het verleden. Lee droomt de wagen veiliger, schoner en duurzamer, passend bij de eisen van nu en straks.

Illustraties: Sang Won Lee, www.sang-design.com

Deze auto van de toekomst is voorlopig alleen nog maar een illusie. De nieuwe Snoek rijdt alleen in de computer van de Koreaan. Citroën heeft (vooralsnog?) geen plannen om deze DS in productie te nemen. Inspirerend is het wel. Behoud de goede, oude en vertrouwde elementen. Steek ze in een nieuwe, duurzame, passende jas. Die boodschap wil Sang Won Lee ons meegeven.

Schoner, veiliger, dynamischer, efficiënter                                                                                        Denk nu even aan de meer-jarenstrategie van uw bedrijf of instelling, los van de korte-termijn-uitdagingen van de corona-crisis. Hoe kunt u in uw organisatie plannen maken voor een bestendige toekomst? Hoe kunt u schoner, veiliger, dynamischer, efficiënter werken met achterlating van slechte – en met behoud van goede elementen?

Een net zo sprankelend voorbeeld is van Nederlandse origine. Ook onder het kopje mobiliteit. De Schagense ontwerper Niels Bredman vindt dat het concept caravan dringend aan vernieuwing toe is. Hij ontwerp de Kolinivan en de Hippievan, opvolgers van de oerhollandse caravan. Net als de DS 2.0 uit Korea op dit moment niet meer dan een in bits & bytes gestolde droom. Maar ook Bredman zet een toon en geeft een richting aan.

Illustratie: Niels Bredman, www.nielsbredman.com

De Nederlandse ontwerper licht toe: ‘Geen overbodige luxe, maar gebruik van moderne technieken zoals zonnepanelen, dynamo’s en batterijen. Mijn idee is dat de caravan de actieradius van elektrische auto’s kan verlengen door energie op te slaan in batterijen geplaatst in de bodem van de caravan.’

Idealen niet verliezen
‘De hippies stonden aan het begin van een betere wereld’, aldus Bredman. ‘Deze idealen bestaan nog steeds en zijn door de opwarming van de aarde en onze huidige omgang met energie misschien wel actueler dan ooit.’

In eigentijdse managementtermen gevat: de waarde-propositie van uw organisatie voor de samenleving passen wellicht nog wel, maar de wijze waarop u uw product of dienst naar de markt brengt moet anders.  Behoud het goede en innoveer en verduurzaam processen en beleid stapsgewijs.

Innoveer zo snel als u kunt en met alle plezier. Dadelijk zitten we met zijn allen onder de kerstboom, na een jaar in de corona-roller-coaster, ons bezinnend op verleden, heden en toekomst . Dan mag één ding duidelijk zijn: het moét anders, maar dat wordt leuk, spannend en winstgevend.

Sturen op alle succesfactoren
Wilt u uw meer-jarenstrategie herijken? Met de Trippple aanpak van Constantis kunt u op alle duurzame succesfactoren sturen. U zorgt ervoor dat uw medewerkers, klanten en alle andere betrokkenen achter uw beleid staan, dat zij er zelf mee aan de slag gaan, dat er innoverende ideeën opborrelen en dat iedereen resultaat boekt. Trippple biedt hiervoor het instrumentarium, scholing van medewerkers en desgewenst advies op maat. Leidraad en permanente inspiratiebron zijn ISO 26000 en de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties. U kunt rekenen op een duurzame strategie en klinkende resultaten.

Alles over de Trippple-toolkit

Met verduurzaming toerisme geeft Amsterdam een inspirerend voorbeeld

Amsterdam transformeert het toerisme in de stad, uitgerekend midden in de corona pandemie. Een inspirerend voorbeeld voor organisaties die het ook moeilijk hebben.

Corona is een meervoudige ramp, ook voor een stad als Amsterdam. Gezondheid en economie worden hard geraakt. Onder meer het toerisme in de hoofdstad incasseert een daverende klap. De bezoekersstroom droogt op. Schiphol en hotels draaien op een fractie van hun capaciteit. Restaurants en cafés zijn verplicht dicht. Musea en andere attracties strijken de vlag. Ook toeleveringsbedrijven en de wethouder van financiën zien inkomsten uit toerisme dramatisch dalen. Amsterdammers verhuurden hun woningen lucratief aan toeristen maar die aanvulling van hun inkomen is verdampt.

Geen knock out maar wake up call
De pandemie slaat het toerisme in Amsterdam tijdelijk tegen de vlakte maar de stad gaat niet knock out. Bestuur, bedrijven en burgers grijpen de pandemie aan om het over een duurzame boeg te gooien. Ze gebruiken deze crisis als wake up call, game changer, momentum en stroomversneller.

Amsterdam is op de goede weg omdat het bij de transitie van het toerisme een aantal succesfactoren serieus neemt. Factoren die ook in de Trippple aanpak van Constantis centraal staan. Onder meer:

Photo by Daniil Vnoutchkov on Unsplash

Visie en faciliterend leiderschap
Burgemeester, wethouders en gemeenteraad hebben een plan ontwikkeld om de toerisme-economie grondig te transformeren. Ze maken middelen beschikbaar en wijzigen wetten en regels. Het stadsbestuur komt niet met een dictaat maar presenteert vier scenario’s. Partijen hebben iets te kiezen en gaan er zelf mee aan de slag.

Meenemen van alle stakeholders
De gemeente, bedrijven, instellingen en bewoners scharen zich thans achter de aanpak. Van de winkeliers van Vereniging City tot de lokale afdeling van horecabond KHN en burgerorganisaties. Dat het menens is blijkt uit het feit dat alle partijen zelfs dit speerpunt omarmen: ‘de ingrijpende en snelle terugdringing van raamprostitutie en coffeeshops’. Deze zomer, tijdens de corona time out, zorgden drugs- en sekstoeristen weer voor veel overlast. Breed landde het besef dat deze attracties de stad en de mensen meer kwaad doen dan goed. ‘De roes is voorbij’, kopte Het Parool.

Woorden worden daden
Het Amsterdamse actieplan, ketenbrede consensus, draagvlak en het beschikbaar stellen van budget zorgen voor een voedingsbodem voor innovatiekracht. Tal van nieuwe projecten en organisaties ontstaan, groeien en bloeien. Zij maken van de woorden ook daden. Een greep uit de vele creatieve en zinvolle initiatieven:

• FairBnB: Biedt een onschadelijk alternatief voor AirBnB. Het komt met oplossingen als het gaat om problemen als overlast. De winst gaat niet naar anonieme aandeelhouders maar komt ten goede aan projecten die de stad leefbaarder maken.
• Circular Hotels: Tien hotels zien zichzelf als ‘koplopergroep’. Ze werken samen om voortaan geheel circulair te opereren, van groene daken tot ongebleekt bedlinnen. De hotels zien afval voortaan als grondstof. Ze betrekken iedereen bij de nieuwe missie: klanten, leveranciers, medewerkers, buren.
• De Rollende Fietsenmaker: Deze ambulante reparatiedienst maakt fietsen in de stad nog gemakkelijker door lekke banden te plakken en kapotte rijwielen te herstellen, op afroep en ter plaatse.
• Green Light District: Een organisatie waarin alle betrokkenen samenwerken, van pooier tot priester. De Wallen, het wereldberoemde Red Light District, moet weer een leefbaar gebied worden. Eerste stap is een groene ‘make-over’, van stoepen tot daken.
• Who is Amsterdam: Tijdens rondleidingen staan ontmoetingen met ‘locals’ centraal.
• Untourist Guide: Onder het motto ‘funtribute’ gaan toeristen bijvoorbeeld samen op pad met bewoners om zwerfplastic uit de grachten te vissen.
• Buy Me Lunch: Toeristen krijgen toeristische tips van stedelingen in ruil voor een lunch. Doel is onder meer om toerisme meer te spreiden over stad en regio.

Sturen op alle succesfactoren
Ziet u de pandemie ook als kans om uw strategie te herijken? Met de Trippple aanpak van Constantis kunt u op alle duurzame succesfactoren sturen. U zorgt ervoor dat uw medewerkers, klanten en alle andere betrokkenen achter uw beleid staan, dat zij er zelf mee aan de slag gaan en dat iedereen resultaat boekt. Trippple biedt hiervoor het instrumentarium, scholing van medewerkers en desgewenst advies op maat. Leidraad en permanente inspiratiebron zijn ISO 26000 en de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties. U kunt rekenen op een duurzame strategie en klinkende resultaten.

Alles over de Trippple-toolkit

Door Lex Eschauzier

‘Duurzaamheid is eigenlijk dat alles een cirkeltje is’

Hoe een cliënt van één van mijn relaties in de langdurige zorg mij uitlegde dat de beste definitie van het containerbegrip ‘duurzaamheid’ eigenlijk een heel eenvoudige is.

Soms hoor je als adviseur duurzame strategie op de werkvloer de raakste typeringen over duurzaamheid. Bij een zorginstelling, op één van de dagbestedingslocaties, interviewde ik in het kader van het samenstellen van de jaarlijkse duurzaamheidsrapportage een cliënt die een composteermachine bedient. Aan het einde van dat leuke gesprek zei hij ineens:

‘Duurzaamheid is eigenlijk dat alles een cirkeltje is.’

Bijna terloops floepte dat zinnetje eruit. Hij sloeg de spijker op zijn kop. Het is de mooiste definitie die ik ooit heb gehoord, duurzaamheid is inderdaad een cirkeltje. Eenvoudiger en treffender kun je het niet formuleren. Onder consultants, directeuren en managers proberen we het begrip duurzaamheid vaak met veel dure begrippen te vangen: circulariteit, total cost of ownership, materialiteit, stakeholdermanagement en ga zo maar door.

In Amsterdam scharen ze al het beleid dat op duurzaamheid is gericht onder de hippe noemer ‘donut’. Op zich een leuke metafoor van de Britse econome Kate Raworth, die door de gemeente is ingehuurd als consultant. Een donut is (immers ook) een cirkel; een ecosysteem waarbinnen alles met elkaar verbonden is. Treed je buiten de kaders van die donut dan overschrijd je de grenzen van de planeet. Deze manier van denken kun je loslaten op een bedrijf, stad, provincie of land. Wel heeft een donut – op zich een lekkernij – een wat ongezonde bijsmaak van suiker en vet.
Ik wens de hoofdstad alle succes met een op zich leuke metafoor, maar zelf prefereer ik vanaf heden die even eenvoudige als briljante definitie:

‘Duurzaamheid is eigenlijk dat alles een cirkeltje is.’

Afbeelding: Joel & Jasmin Førestbird on Unsplash

Rond beleid maken
Die cliënt die met de composteermachine werkt, denkt met zijn overpeinzing aan hoe hij van gft-afval vruchtbare compost maakt. Zeer duurzaam, want circulair. Maar wel beperkt tot het thema ‘milieu’. De management teams waar ik presentaties aan mag geven over duurzaamheid, zijn in hun denken doen ten aanzien van duurzaamheid ook vaak nog begrensd tot milieumaatregelen. De simpele maar tegelijkertijd veelomvattende definitie die deze jonge cliënt (onbewust) aan dat containerbegrip geeft is ijzersterk. Waarom? Omdat deze opgaat voor alle terreinen waarop een duurzame strategie van een bedrijf, instelling, gemeente of land betrekking heeft. Zoals:

* HRM: een rond personeelsbeleid gaat over de ontwikkeling van medewerkers, leeftijdsbeleid, balans werk en privé et cetera. Levensloopbeleid dus, de cirkel van het leven.

* Inclusieve samenleving waarin ieder naar zijn of haar kunnen zo goed mogelijk participeert. Een ‘ronde’ samenleving dus.

* Ketensamenwerking: samenwerking en partnerschappen met onder anderen leveranciers in de keten kunnen het circulaire denken bevorderen en producenten aanzetten tot circulair(der) ontwerpen en produceren. Ook een cirkeltje.

* En ja, natuurlijk gaat het ook over milieumaatregelen. De menselijke impact op de aarde begrenzen, gelet op CO2, water, afval, biodiversiteit, et cetera. Dat is ook de verantwoordelijkheid van bedrijven en instellingen.

Maak de keten rond
De Trippple aanpak van Constantis is een praktische en beproefde methode waarmee u die verantwoordelijkheid kunt nemen. De aanpak bestaat uit onder meer een instrumentarium, scholing van medewerkers en desgewenst advies op maat. Hiermee ontwikkelt u binnen uw organisatie een duurzame strategie en zet u deze om in klinkende resultaten. Leidraad en permanente inspiratiebron zijn ISO 26000 en de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties. Met de Trippple aanpak maakt u samen met uw stakeholders van uw gehele waardeketen dat cirkeltje. Want duurzaamheid is eigenlijk dat alles een cirkeltje is.

In de Trippple toolkit heeft Constantis haar uitgebreide en beproefde instrumentarium verzameld, waarmee u zélf (begeleid) een duurzame strategie in uw gehele organisatie kunt implementeren.

Alles over de Trippple-toolkit

Door Lex Eschauzier

Maatschappelijk verantwoord ondernemen wordt wettelijk verplicht

Maatschappelijk verantwoord ondernemen wordt vroeg of laat verankerd in de wet. Wie verstandig is, speelt daar nu al op in.

De laatste jaren stimuleert de Nederlandse overheid maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO). ‘Den Haag’ rekent erop dat bedrijven en instellingen deze weg vrijwillig inslaan. Dat blijkt in de praktijk nogal tegen te vallen. Zo houdt bijvoorbeeld slechts één op de drie bedrijven zich aan internationale richtlijnen voor MVO. In 2023 zouden dat er, volgens het Regeerakkoord, negen op de tien moeten zijn. Dat lijkt er niet van te komen, althans niet op basis van vrijwilligheid.

Politiek wil MVO afdwingen
Daarom komen een aantal politieke partijen nu met een nota die ervoor pleit om MVO via de wet af te dwingen. Dit initiatief past in een trend. De laatste jaren moeten organisaties aan steeds meer wettelijke eisen voldoen op het gebied van MVO, in eerste instantie op milieugebied. Het is waarschijnlijk zo niet onvermijdelijk, dat die eisen nog strenger worden en ook veelomvattender, dat wil zeggen dat ze breder reiken dan alleen de bescherming van natuur en milieu.

De corona pandemie versnelt het proces. In ruil voor overheidssteun moeten getroffen bedrijven voldoen aan tal van voorwaarden. In een land als Oostenrijk bijvoorbeeld neemt dat zeer concrete vormen aan. De regering steunt Austrian Airlines op voorwaarde dat het bedrijf bestemmingen moet schrappen die binnen drie uur per trein bereikbaar zijn. Ook moet de luchtvaartmaatschappij de CO2 uitstoot uiterlijk in 2030 gehalveerd hebben.

Eerlijk belonen moet
In Nederland zien we het ook deze kant opgaan. Bedrijven die coronasteun ontvangen mogen bijvoorbeeld geen bonussen aan topbestuurders uitdelen. Beloning is een belangrijk aandachtspunt binnen een MVO strategie.

Hoogste tijd om door te pakken, vinden de vier politieke partijen die de initiatiefnota indienen. Ze hebben veel waardering voor bedrijven die nu al uitblinken op het gebied van MVO en juichen koppelingen van coronasteun aan MVO doelstellingen toe, maar ze willen ‘een gelijk speelveld’ door het verplicht te maken.

Nog altijd onverantwoorde praktijken
Voordewind (Tweede Kamerlid ChristenUnie): ‘Illegale houtkap, moderne slavernij, ernstige milieuvervuiling en kinderarbeid zijn voorbeelden van praktijken die nog altijd plaatsvinden in de productieketens van bedrijven. Tot nu toe bleef de Nederlandse aanpak grotendeels beperkt tot vrijwillige maatregelen. Alles wijst erop dat er nu wetgeving moet komen.’

In de initiatiefnota van Voordewind c.s. is het uitbannen van slavenarbeid een belangrijk thema. Uitbuiting zoals bedoeld in de nota bestaat vandaag de dag helaas nog steeds en is allerminst een ver-van-het-bed-show. Het gaat om keuzes die wij als burgers én als bedrijven dagelijks maken, dus privé en zakelijk.

Risico’s elimineren
‘Rond 45 miljoen mensen te wereld zijn moderne slaven’, schetst de initiatiefnota. ‘Zeker niet alleen in de seksindustrie. Ook in ketens van veel gewone producten op de Nederlandse markt, komt slavernij voor. Het is onder meer aangetroffen in de kleding- en schoenenindustrie, in de voedingsmiddelensector, elektronica, visserij en de productie van natuursteen.’

In managementtermen kun je zeggen: Betrokkenheid bij moderne slavernij of mensenhandel via de keten is een risico voor Nederlandse organisaties en internationale bedrijven die actief zijn op de Nederlandse markt.

De indieners van de nota zien hun initiatief als de basis voor de gewenste wetgeving, die nog deze zomer vorm zou moeten krijgen. ‘Treuzelt het kabinet’, waarschuwt Voordewind, ‘dan zullen we zelf een wetsvoorstel indienen. Zelfs bedrijven vragen om wetgeving. Want alle goede initiatieven en convenanten ten spijt, bedrijven die wel hun productieketens actief verduurzamen, duurzaam inkopen, uitbuiting bestrijden en eerlijke prijzen betalen, worden geconfronteerd met bedrijven die dit niet doen. Enkel omdat het niet verplicht is. Dat is oneerlijk.’

Nu is het moment
Wie verstandig is, wacht niet tot MVO binnenkort wettelijk verankerd is, maar gaat er meteen mee aan de slag. In de visie van Constantis is MVO geen modegril maar een must. De Trippple aanpak van Constantis is gebaseerd op een gedegen gedachtegoed en jarenlange ervaring. De Trippple aanpak stelt bedrijven en instellingen in staat om een duurzame strategie te ontwikkelen en te implementeren. Als er ooit een moment was, om daar serieus werk van te maken, dan is het nu.

In de Trippple toolkit heeft Constantis haar uitgebreide en beproefde instrumentarium verzameld, waarmee u zélf een duurzame strategie in uw gehele organisatie kunt implementeren.

Alles over de Trippple-toolkit

Door Lex Eschauzier

De huidige tijd dwingt ons structureel na te denken over de wijze waarop wij de wereld hebben ingericht.
‘Never let a good crisis go to waste’, een citaat van Winston Churchill, is misschien wel het meest gehoorde mantra van de laatste maanden. Velen haken de eigen politieke, maatschappelijke, culturele of zakelijke agenda aan de corona-crisis. Het wemelt van de ideeën, oproepen, eisen en petities, over hoe de wereld er na de (al dan niet intelligente) lock down uit moet zien.

Reflectie
Maar eerst en vooral moet onze aandacht en inspanning uitgaan naar de mensen die in het ziekenhuis belanden, of erger. Vele duizenden mensen belanden daar gelukkig niet, juist omdat we ons daarvoor de noodzakelijke sociale, culturele en zakelijke aderlatingen getroosten.

Het past niet om op dit moment luid en stellig op de eigen trom te slaan. Er is nog zo veel onduidelijk. Het virus en de beste wijze van bestrijden ervan laten zich niet gemakkelijk kennen.
Psychologisch staan we met zijn allen onder druk. Anderzijds biedt de lockdown een periode van reflectie, althans voor de beoefenaren van niet-vitale beroepen. Er is ook tijd en ruimte om stil te staan bij wie we waren en wie we willen zijn.

Leert de lockdown ons iets?
Die andere crisis, het klimaatvraagstuk, echoot door. Leert de huidige situatie ons iets? Het stelt in elk geval relevante vragen. Bijvoorbeeld hoe wij met dieren omgaan. Of iets heel anders; het feit dat we (te)veel productie uitbesteden aan het verre oosten. Doen we daar wel goed aan?

Dit fenomeen speelt al jaren en doet nu pijn omdat het ons ‘ineens’ aan beschermende kleding en medicijnen ontbreekt. We maakten onszelf kwetsbaar en afhankelijk met deze extreme, te ver doorgevoerde uitbesteding. We riepen elkaar (bijna) allemaal na: China is de productiehal van de wereld. 

Re-shoring
Het klimaatprobleem lijkt voor velen een ver van het bed verhaal. We lezen in een bericht tussen het virusnieuws dat een kwart van de insecten wereldwijd verdwenen is. Zulke gevolgen doen niet meteen pijn. Corona bijt wel in het hier en nu. 

Ieder bedrijf, organisatie, manager, directeur krijgt ze het thans voor de kiezen, de vragen die de pandemie stelt. Sommige antwoorden liggen al op de plank. Evident is bijvoorbeeld dat de structuur van de internationale handel en industrie op de schop moet. Wat we dringend nodig hebben is ‘re-shoring’. Dit wil zeggen het organiseren van productie en dienstverlening in de nabijheid van de afnemer. We weten het al lang: produceren in Nederland of in andere Europese landen kán.

Lessen in toekomstbestendigheid
Wat deze tijd ons leert:

• Hoe belangrijk ‘toekomstbestendigheid’ is.
• Verdere verduurzaming van organisaties en samenleving is urgenter dan ooit.
• Ketens zijn zo sterk als de zwakste schakel. Daarom is integraal denken en doen zo noodzakelijk.
• Het is vitaal om het ‘immuunsysteem’ te versterken van het eigen bedrijf of de eigen instelling. 
• We kunnen problemen als files en luchtvervuiling terugdringen door technologie strategisch in te zetten, bijvoorbeeld door elkaar meer online te ontmoeten.
• Rust en stilte zijn kwaliteiten. Nu thuis zitten biedt bijvoorbeeld een kans om nieuwe verbindingen te maken. Met onszelf, met de natuur en met de eigen omgeving en kring. Tuin en balkon staan als het ware voor het lokale. De verbinding met de wereld daarbuiten leggen we met behulp van de digitale kanalen die we nu nog intensiever gebruiken. 

Dit alles krijgt nu momentum, juist door de urgentie en het ingrijpende van de pandemie. Het goede nieuws: we blijken in staat om snel en vergaand onze organisaties en ons gedrag te veranderen.